İPEK HALI’NIN DEVRİ ALEMİ

Hereke İpek Halısının  Dünya üzerindeki önemli örneklerinden seçmeler

Yeryüzü’nün ipek örtüsü Hereke Halısının dünya nın dört bir tarafında, özellikle ünlü ve soylu kişilerin yaşadığı mekanları süslediğini hep duyarız ve okuruz. Bu yazıda Hereke Halısı’nın dünya’ya açılması  ve birbirinden ilginç mekanlardaki örneklerinden söz edeceğiz.

XIX. yüzyılda Avrupa’da meydana gelen endüstriyel gelişmeler genel hatlarıyla Sanayi Devrimi olarak adlandırılmış ve kısa bir gecikme ile Osmanlı Devleti’nde etkisini ve  sonuçlarını göstermeye başlamıştı.

Osmanlıda Sanayii nin Gelişimi ve Hereke Fabrikası

 Zeytinburnu ve Küçük Çekmece’de ortaya çıkan sanayi kuruluşlarının ardından 1840’ların başından itibaren bir endüstri faaliyeti de Hereke’de ortaya çıktı.  Osmanlı Devleti’nin sanayi tipi üretimde geride kaldığı bu yıllarda Avrupa’dan çok sayıda usta ve mühendis getirilerek kadınlı erkekli binlerce kalifiye işçi yetiştirildi.

Ohannes ve Bogos Dadyan kardeşler tarafından 1842 yıllarında kurulan Hereke Fabrikası, 1845 yılında ülkenin ilk özel dokuma fabrikası olarak faaliyete geçti. Aynı yıl fabrikanın mülkiyeti Osmanlı Devleti’ne devredildi.

Başlangıçta bez ve ipekli kumaş üretimi planlanan fabrikada, Avrupa ülkelerinden ithal edilen makinelerle beraber üretim alanı genişledi. Fabrika ürünlerindeki kalitenin piyasada kabul görmesi sonucu 1846’da Hereke markası tescil ettirilerek koruma altına alındı. 1850 yılında ise fabrikanın adı “Hereke Fabrika-i Hümayunu” olarak değiştirildi.

Hereke  Fabrikayı Humayunu  ( Dokuma ve Halı Fabrikası)

Hereke Fabrika-i Hümayunu, Sultan Abdülaziz döneminde, piyasada satılmak üzere ipekli dokuma üretimine de başladı. Kapalı Çarşı’da bir satış mağazası açıldı. 1878 yılında geçirdiği yangında ciddi hasar gören fabrika, bir süre üretim yapamadı. 1882 yılında yeniden faaliyete girdi.

Hereke’de halı üretimi için ise fabrikanın erken dönemlerinde birkaç başarısız girişim yapılmıştı.

Hatta bunların ilki henüz fabrika kurulurken gerçekleşmiş fakat uzun ömürlü olmamıştı. İkinci başarısız girişim 1862’de gerçekleştikten yaklaşık otuz yıl sonra halı ancak Hereke üretiminde kendisine bir yer bulabildi.

Muhtelif rivayetlerden birine göre, 1891’de Manisa, Sivas, Gördes, Demirci ve Kirman’dan gelen zanaatkârlar burada toplanarak yeni tasarım ve teknikleri uyguladılar.

Bir başka iddia da 1888’de Uşak’tan gelen bir ailenin gayretleri ile başlayan halıcılık 1890- 1900’ler itibariyle bölgede tutunmuştu.

Hereke ürünlerinin dünyaya açılması

Hereke’de üretilmiş kumaşlar, seccadeler ve halıların ilk yurtdışı kullanımı  Hicaz daki kutsal mekanların dekorasyonu için gönderilen ürünlerdi.  Osmanlı Sultanları asırlar boyu kutsal topraklardaki dinî mekânları ve kurumları hediyelerle donatmışlardı.  Bu mekanlar içinde Kabe ye ve Ravza-i Mutahhara’ya gönderilen örtüler şüphesiz ayrı bir önem taşımaktaydı.

Hereke ürünlerinin bu dönemde uluslararası şöhretinin artırmasına neden olarak  1890 sonrasında düzenli denebilecek ölçüde imparatorluk dışındaki fuarlar ve ülke içindeki sergilere katılımı gösterebiliriz.

 Ülke içinde Osmanlı ürünleri ilk olarak 1863’te Sergi-yi Umumi-i Osmanî adlı sergide yabancı ürünlerle birlikte teşhir edildi. . Yaklaşık beş ay açık kalan sergide Hereke’de dokunan kumaşlarda  toplamdaki  on binin üzerinde ürün arasında yer aldı.

 Ülke dışında ise ilk olarak 1855 Paris, 1862 Londra sergilerinde Hereke ürünleri boy göstermiş ve çeşitli ödüller almışlardı.

1892’deki Viyana fuarından alınan bronz madalyanın ardından bu tür tanıtım olanakları daha düzenli takip edilmeye başlandı   1893 Chicago fuarına gönderilen Hereke kumaşları büyük beğeni toplamış fabrikaya madalya gönderilmesi kararlaştırılmıştı. 

Benzer bir başarı 1894’te Lyon’da tekrar edildi. Bu kez fabrika büyük ödüle layık görülmüştü.  Hereke kumaş ve halıları 1900 yılında Paris’te, 1904’te St. Louis,  1908’de Viyana, 1910 Brüksel, 1911’de Torino fuarlarında sergilendi ve her seferinde büyük ilgi topladı.

1893 Chicago Dünya Fuarında Hereke Halısının Tanıtımı

Kaiser II. Wilhelm ‘in Hereke Fabrikasını ziyareti

Hereke Fabrikası ve ürünlerinin dünyada üne kavuşması, saydığımız sergi ve fuarların yanısıra Fabrika ya gelen ünlü ziyaretçiler vasıtasıyla da gerçekleşmiştir.  

Fabrika tarihi boyunca pek önemli konuğu ağırlamıştı. Avrupalı diplomatlardan bürokratlara uzanan bu listede sultanlar ve imparatorlar da bulunuyordu.

Ancak Hereke Fabrika’sının ağırladığı en unutulmaz misafir büyük olasılıkla Alman İmparatoru Kaiser II. Wilhelm ve eşi  Augusta Victoria olmuştu.  Hikümdarlığı sırasında Osmanlı ülkesini 3 kez ziyaret eden ve dönemin padişahı Abdülhamid Han ile yakın dostluk kuran Kayzerin 1898 yılındaki bu ziyaretinde Hereke ye gelmesi ve fabrikayı ziyaret etmesi dönemin Avrupa  ve Dünya basını tarafında da yakından takip edilmiş ve böylece Hereke ve ürünlerinin dünya çapında tanıtımı sağlanmıştır.

1898’in büyük olayı sayılabilecek bu ziyarette  son Alman İmparatoru II. Wilhelm ve beraberindeki heyet Haydarpaşa dan özel bir trenle Hereke ye gelmiş ve törenle karşılandıktan sonra Fabrikayı Humayun’u ziyaret etmiş burada kendisine kıymetli dokumalar ve çeşitli boyutlarda ipek halı ve seccadeler hediye edilmiştir.

İpek dokumacılığı  ve halıya meraklı olan  imparator beraberinde getirdiği  kimyasal boyaları fabrikaya hediye etmiş ve  ziyaret sonrası kendisi için hazırlanan ve bugün Kaiser Köşkü olarak anılan köşkte yemeğe katılmış, daha sonra da  Loreley adlı Alman savaş gemisiyle deniz yoluyla Hereke den ayrılıp İstanbul’a dönmüştür.

Bu ziyaret belki de Hereke İpek Halılarının Avrupa da ve dünyada tanınmasında en büyük etkiyi oluşturmuştur diyebiliriz. 

İmparator II.Wilhelm’in Hereke İstasyonu’na gelişi

II. Wilhelm ve eşinin  Kaiser Köşkünde ağırlanması

Almanya nın Birinci Dünya Savaşında yenilmesi  II. Wilhelm için de sürgün yıllarının başlaması anlamına geliyordu. Danışmanlarının tavsiyesiyle 1919 yılında o dönem tarafsız ülke konumundaki Hollanda da Utrecht bölgesindeki Doorn şehrinde  bir Şatoyu satın alıp sürgündeki konutu olarak hazırlattı.  Berlin ve Potsdam daki saraylarından getirilen 30,000 parça eşya , tam 59 vagonla buraya taşındı . Bu eşyaların  içinde  Hereke ürünü İpek ve Yün halılar ile döşemelik kumaşlarla kaplanmış koltuklar ve perdeler de yer alıyordu.

1920 yılından vefat ettiği 1941 yılına kadar burada yaşadı ve muhteşem bahçeler içindeki bu şato, daha sonra bir müze olarak düzenlendi ve ziyarete açıldı. 

Bugün de Doorn kentinin önemli bir ziyaret noktası olan müze, Wilhelm II dönemini ve hayatını merak edenlere son Alman imparatorunun görkemli hayatından hatıralar sunuyor.

Huis Doorn Müzesi,  Doorn  / Utrecht    Hollanda

Huis Doorn Müzesi  Yemek  Odası ve Misafir Salonu

II. Wilhelm’in  Almanya daki ikametlerinden olan Potsdam daki Yeni Saray ( Neues Palais) da birbirinden değerli Hereke ürünlerine ev sahipliği yapmaktadır.  Sürgüne giderken burada bıraktığı bazı halılar ve perdeler de halen bu saray/müzeyi güzelleştirmeye devam ediyorlar .

Potsdam Neues Palais ( Yeni Saray ) 

Potsdam Yeni Saray,  Salondan görünüm

Potsdam da Yeni Saray’ı n yakınında yazlık saray olarak kullanılan Sans Souci Sarayı da bazı Hereke ürünlerine ev sahipliği yapmaktadır.  Aynı adı taşıyan parkın kıyısında yapılan bu saray bugün müze olarak hizmet vermektedir.

Sans Souci ( Yazlık Saray ) Potsdam

II. Wilhelm in dahil olduğu Hohen Zollern hanedanına ait bir başka Berlin Sarayı da Charlottenburg Sarayıdır. Burada da bazı Hereke ürünlerine rastlamak mümkündür.

Charlottenburg  Sarayı,  Berlin .

Kabul salonundaki Halı

Uluslararası kurumlardaki  örnekler

Almanya dan, tekrar Hollanda ya dönersek,  Başkent  Den Haag ( La Hey)  da bulunan  ve   The Peace Palace ( Barış Sarayı) olarak bilinen Uluslararası  Adalet Divanı binasında bulunan bir Herke Halısından söz etmemiz gerekir.

1913 yılında binanın açılışı sırasında dünyadan pek çok ülke burada kullanılmak üzere hediyeler göndermişti. Dönemin Osmanlı Padişahı Sultan Mehmed Reşat da hediye olarak 20 metre uzunluğunda zarif bir Hereke Halısı göndermiştir

Zaman içinde yıpranan Osmanlı desenlerine sahip Halı, 1974-1975 ve 2014-2015 yıllarında iki defa Türkiye den giden uzmanlarca restore edilmiştir. 

Bu tarihi ve değerli halımız, La Hey Adalet Divanında Uluslararası sanata ve barışa katkısını halen sürdürmektedir.

The Peace Palace ( Barış Sarayı) Uluslararası Adalet Divanı

Den Haag ( La  Hey) Holllanda. 

1913 Tarihli Hereke İpek Halı,   La Hey Adalet Divanı

Yeni Dünya (Amerika) dan örnekler

Hollanda dan Yeni Dünya’ya Atlantiğin öte yakasındaki Amerika Birleşik Devletlerine uzanalım şimdi de ;

Amerikan Başkanlarının resmi konutu olarak kullanılan Beyaz Saray da zarif bir Hereke İpek Halıya ev sahipliği yapmaktadır.   Beyaz Saray da zemin kattaki çalışma ofislerinin bulunduğu bölümde yer alan  Vermeil Room(Vurmay Odası)  veya duvarlarındaki yumuşak sarı renkteki panellerden ötürü  Altın Oda olarak bilinen odada 1860 lı yıllara ait olduğu belirlenen bir Hereke İpek Halısı bulunmaktadır.   Ebat olarak 7 X 9 metre ölçülerinde olan bu halı açık yeşil zemine sahip ve altın sarısı ipek desenleriyle dikkat çeken bir sanat eseridir.

Beyaz Saraya yapılan eşli ziyaretlerde kadın konuklar için oturma odası olarak kullanılan bu oda, sair zamanlarda teşhir amaçlı olarak sadece özel ziyaretçilere açılmaktadır. Odada bulunan eşyaların tamamı, eski bir Amerikalı diplomat eşi olan Margaret Thompson Riddle tarafından 1956 yılında vasiyeti gereği Beyaz Saraya bağışlanmış ve böylece bu oda dekore edilmiştir. Kesin olmamakla birlikte Hereke İpek Halısının da Bn. Riddle koleksiyonundan geldiğini söyleyebiliriz.

Vermeil Room ( Altın Oda)  Beyaz Saray  , ABD 

Bunun dışında daha önce çeşitli vesilelerle ABD Başkanlarına hediye edilmiş birkaç Hereke İpek Halısından söz edebiliriz.  Bunlardan ilk akla gelenler olarak ;  Sultan II. Abdülhamid’in , kızının düğünü için kendisini davet eden dönemin ABD Başkanı Howard Taft’a gönderdiği İpek Halı ve 1999 yılında Kocaeli deprem bölgesini ziyaret eden ABD Başkanı Bill Clinton’a  Kocaeli Valisi tarafından takdim edilen  Han  Halıcılık yapımı  İpek Halıyı sayabiliriz.

Hereke İpek Halıları’nın dünya üzerindeki değerli örneklerini çoğaltmak mümkün.  Londra daki Buckingham sarayından, Paris teki Versailles sarayına,  St. Petersburg daki  Hermitages müzesinden  pek çok dünya metropolündeki halı müzelerine ve kişisel/kurumsal koleksiyonlara kadar bu listeyi uzatabiliriz.

Biz, bu yazıda, bu konuya bir giriş yapmak ve bazı önemli mekanlardaki tarihi  örnekleri göz önüne sermek için kısa  bir çalışma yapmış olduk.

Bu çalışmanın bir sonraki aşamasının ,  Hereke İpek Halı nın dünyadaki örnekleri konusunda  geniş kapsamlı bir prestij kitap ve yurtdışında da gösterilebilecek kalitede bir belgesel film hazırlamak  olmasını umuyoruz. . 

Mesut Günebakanlı

Araştırmacı / Programcı
İpekyolu  Medya  Kültür ve Sanat Platformu
Ocak 2019,  İstanbul